6.SINIF - TÜRKÇE - SÖZCÜKTE ANLAM

1) SÖZCÜKTE ANLAM

Tek başına anlamı olan ve cümle kuruluşunda görevi bulunan anlatım birimlerinin en küçüğüne sözcük (kelime) denir.

Sözcükler, anlaşmamızı sağlayan bir araçtır. Sözcükleri bir düzen içinde bir
araya getirerek cümleleri oluştururuz. Kullandığımız sözcükler oluşturduğumuz,
cümlelere göre farklı farklı anlamlar kazanabilir.

➡️ Gerçek ( Temel ) anlam
Sözcüğün aklımıza gelen ilk anlamına gerçek anlam denir.

örnek

"düşmek" denildiğinde ilk aklımıza gelen bir şeyin yukarıdan aşağıya yada yere düşmesi .o zaman bir örnek ifade edelim. " ayağım takılınca telefonum yere düştü." Bu cümlede düşmek kelimesi telefonun gerçekten yere düştüğünü ifade eder buna gerçek anlam denir. Eğer sende artık gözümden düştün denilseydi o zaman gerçek anlam olmazdı  gerçek anlam neymiş kısaca aklımıza gelen ilk anlam.

örnekleri çoğaltalım biraz :) 

• Elini hırsla masaya vurdu.( cümleyi söyledikten sonra aklınıza ilk ne geldi. masaya vurduğu ) 
• Kitaplarını boş bir kutuya yerleştirdi.
• Adamın tarladaki bütün ekinleri yandı.
• Yüzüme yeni çıkan kremden sürdüm. 

➡️ Yan anlam 

Sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşmadan kazandığı anlama yan anlam denir Daha çok yakın benzerliklerin ifadesinde kullanılmıştır.

örnek 

" Ağız " sözcüğün gerçek anlamı yani temel anlamı konuşma ve yeme organımızdır. peki yan anlamı ne oluyor bakalım. Şişe ağzı - Yol ağzı - Bıçak ağzı . bunlar gerçek anlamdan uzaklaşmadık yani yan anlam.

• Taş = küp taşı, Böbrek taşı, değirmen taşı, yüzük taşı
• Ağız = Mağara ağzı, çay ağzı, bardağın ağzı 
• Kör = anlamını biliyorsunuz. peki  Kör makasla kumaşı kesmeye çalışıyor. cümlesinde ne anlamda? . keskinliği yeterli olmayan yani yan anlamda kullanılmış 
• Yolun ağzında durma. ( bildiğimiz ağız değil, yolunda ucunda yani. )

➡️ Mecaz Anlam 

Bir ilgi veya benzetme sonucu sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak
yeni bir anlam kazanmasına mecaz anlam denir. Genelde soyut olarak da kullanılıyor .

Örnek

• Boş sözlerle beni oyalıyorsunuz. ( mecaz anlam boş nasıl diyeceksiniz. boşun anlamını biliyorsunuz. ama bunda o anlamda kullanılmıyor. bir işe yaramayan sözlerle demek istiyor.)
• Konsere gidemeyince biletlerimiz yandı. ( Bundaki mecaz anlam yandı.bildiğimiz biletleri yanması değil yani yani boşuna gitti anlamında .)
• Bizi çok sıcak karşıladılar. ( bildiğimiz sıcak değil sevgi dolu demek istedi.)
• Şans bizimle oynuyor. ( dalga geçmek anlamında ) 
• Öykülerinde küçük insanları anlatıyor. ( sıradan insanlar anlamında 
• Acı günler geride kaldı. ( zor günler anlamında ) 

➡️ Eş anlamlı ( anlamdaş )
Yazılışları ve okunuşları aynı ama anlamları farklı olan sözcüklerdir. Bu tür sözcükler birbirinin yerine kullanılabilir. 

Örnek

• Bellek - Hafıza 
• Kelime - Sözcük ( baktığınızda farklı hem okunuşu hem yazılışı ama anlamı aynı mı evet .) 
• al - kırmızı 
• siyah - kara
• ileti - mesaj
• model - örnek 
• yoksul - fakir
• cevap yanıt 
• acele - çabuk 

➡️ Zıt ( karşıt ) Anlamlı Sözcükler 

Anlamca birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.

Örnek 

• Az - çok
• ileri - geri
• sıcak - soğuk
• hızlı - yavaş
• uzun - kısa
•  kirli - temiz
• güzel - çirkin 
• iç - dış
• iyi - kötü
• sağ - sol 
• almak- vermek

➡️ Eş Sesli ( Sesteş )
Yazılışları ve okunuşları aynı olan ama anlamları farklı olan sözlerdir.

Örnek 

• Mesela en basit olarak " gül " = bir bildiğimiz bitki olarak gül var birde gülmek vardır.
• yüz = normal yüzümüz var, para olarak yüz var, yüzmek spor
  
  anlamında da var tabi. :) 

➡️ Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler

Sözcüğün bir türün tamamı için kullanılmasına genel anlam, o türün sadece bir ya da birkaç örneğine işaret edecek şekilde kullanılmasına da özel anlam denir.

örnek 

• Ders = Genel
• Türkiye = Genel
• Matematik = Genel
• Bu Köpek çok tatlı = özel 

➡️ Somut ve Soyut anlamlı kelimeler

Beş duyu organımız olan göz, burun , kulak, dil, deri en az biri ile algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan sözcüklere somut anlam denir. Diğer bir anlatımla Elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp tadabildiğimiz veya koklayabildiğimiz varlıkları karşılayan kelimelere de soyut anlam denir.

Beş duyu organımız olan göz, burun , kulak, dil, deri en az biri ile algılayamadığımız varlıkları karşılayan sözcüklere denir.

örnek 

• Rüzgar = somut = hissediyoruz görüyoruz.
• soğuk = somut = hissedebiliyoruz.
• Kin = soyut = biliyoruz sadece ama ne hissedebiliyoruz ne görebiliyoruz 
• Aydınlık = somut = görüyoruz.
• Mavi = somut = görüyoruz.
• sevgi = soyut 
• Üzüntü = soyut 

➡️ Nitel ve Nicel anlam

Ölçülemeyen, sayılamayan ve soyut kelimelerin kattığı anlama Nitel anlam denir. Ölçülebilir, sayılabilen ve somut kelimelerin kattığı anlama Nicel anlam denir. 

Örnek

• Güzel bir filmdi ( nitel kişiye göre değişir.)
• Merkeze yakın bir semt ( nicel ) 
• Yakın arkadaşlarımdan biriydi ( nitel )

➡️ Deyimler

Bir olayı, bir durumu, bir kavramı daha etkileyici anlatmak için en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan ve çoğu zaman gerçek anlamdan uzaklaşıp kendine özgü anlam kazanan kelime gruplarına denir.Gerçek anlamdan uzaklaşıp ilgi çekici anlam taşıyan en az iki sözcükten oluşan kalıplaşmış sözlerdir.

Örnek

• Çorbada tuzu bulunmak
• Etekleri zil çalmak
• Kafa yormak
• Gözü gibi sakınmak
• Hem suçlu hem güçlü
• İyiye iyi kötüye kötü demek
• Gözlerinin içi gülmek 
• Bir taşla iki kuş vurmak

➡️ Atasözleri

Uzun gözlem ve deneyimler sonucu oluşmuş, bilgi ve öğüt veren kalıplaşmış sözlere atasözü denir.Deyimlerde olduğu gibi sözcüklerin yeri değiştirilemez .

Örnek 

• Dost kara günde belli olur.
• Meyveli ağacı taşlarlar.
• Ağaç yaşken eğilir.
• Eğri otur doğru söyle 
• Damlaya damlaya göl olur.
• İyilik eden iyilik bulur.
• Bugünün işini yarına bırakma 

➡️ Özdeyişler ( Vecizeler )

Genellikle kimin söylediği bilinen, bir duygu ya da düşünceyi kısa ama özlü ve derin bir manada anlatan sözlere vecize denir. Vecizenin diğer adı özdeyiştir. İslami terminoloji de ise bu sözlere Kelam-ı Kibar adı verilmektedir. Vecizeler bir konu hakkında özel olarak söylenmiş olabileceği gibi bir kişinin eserlerinden ya da konuşmalarından insanların zamanla benimseyip ön plana çıkardığı sözler de olabilir.

Örnek

• En verimli yağmur alın teridir. (Cenap Şahabettin )
• Kitapsız yaşamak kör, sağır, dilsiz yaşamaktır. (Seneca )
• Ne kadar bilirsen bil, söylediklerin karşındakinin anlayabileceği kadardır. ( Mevlana )
• Umut insanı uyandıran bir rüyadır. ( Aristo )
• Yurdu savunmanın en ucuz yolu eğitimdir. (Burke )

➡️ Yansıma sözcükler 

Doğada duyulan seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir. Bu sözcüklerde ses-anlam ilişkisi güçlüdür. Bu tür sözcükler sese dayalı olduğundan çoğu dilde benzerlik gösterir.

Örnek

• Çıtır çıtır
• acı acı
• Gıcır, Gıcırtı, çıtırdamak 
• Hapşu, hapşırık, hapşırmak
• pat, patlamak
• vınn, vınlamak
• tıkır tıkır

➡️ İkilemeler
Sözün anlamını pekiştirmek, onu zenginleştirmek ya da değişik anlam ilgileri oluşturmak için iki sözün bir araya getirilmesiyle oluşan söz öbeğidir.
ikilemeler yapıca ve anlamca farklılıklar gösterir.

Örnek

• Yalan yanlış sözlerle ortalığı ayağa kaldırdı.
• Aşağı yukarı 2 aydır kimse gelmiyor .
• İşin aslını er geç öğreneceğim
• ıvır zıvır eşyaları kaldırdım.
• Beni baştan aşağı şöyle bir süzdü .

MERVE İLE TÜM DERSLER